Pomoc, dotycząca poszukiwań w szczególnych przypadkach
Dzisiaj, pomocne w poszukiwaniach, są zasoby internetowe (Geneteka, Poznan Projekt, strony Towarzystw Genealogicznych i in.), lecz trzeba podchodzić do tych danych z rezerwą (liczne błędy, braki, różne odmiany nazwiska). Oczywiście we wszelkich badaniach tego typu, trzeba zwrócić uwagę na potwierdzanie danych - aktem związku małżeńskiego. Często np. w aktach zgonu występują przekręcenia, skróty lub dodatki do nazwisk, błędy dotyczące wieku. To nie są pewne dane. Dobrze, gdy znamy wszystkie dane UMZ dotyczące danej osoby. Niektórzy z badaczy sądzą, że zbieżność nazwiska i imienia wystarczy... i tu się mylą. Na przykład nazwisko Jankowski nosili zarówno tzw. nobilitowani (herbowni), jak też drobna szlachta bezherbowa, uczciwi chłopi, pracownicy folwarków, bynajmniej z sobą niespokrewnieni. Jeżeli dotrzemy, z udokumentowanymi danymi, do przedstawicieli rodziny żyjących w końcu XVIIIw., jest duże prawdopodobieństwo, że nazwisko Jankowski będzie należało do osób ze stanu szlacheckiego (łac. magnificus, nobilis, generosus), mimo że wpisano lab. (łac. laboriosus), czyli pracowity lub hon. (łac. honestus), czyli uczciwy (te uwagi dotyczą szczególnie Mazowsza). Sporą część nazwisk robotników folwarcznych (noszących tylko imię i ewentualnie przezwisko) utworzono od nazwisk właścicieli folwarku, np. "Antoni, pracowity robotnik u WP Jankowskiego", czyli 'Jaki robotnik?' - Jankowski. W ten sposób "powstało" wiele, szlachecko brzmiących nazwisk! I jeszcze jeden przypadek, który występował w aktach: forma podstawowa Krysk, Dadr, Bandur, Czajka i dodatek -ski, -cki (rzadko) czy -ewski, -ński (b. często). W I poł. XIXw., zakończył się proces kształtowania nazwisk (przepisy Napoleona). W XIX i XXw. liczba rodzin o nazwisku Jankowski była b. duża.
Często, przeglądając księgi, sporządza się wypisy wszystkich osób noszących dane nazwisko. Dla nazwisk popularnych uzbiera się spora liczba wypisów bez wspólnego związku... chyba, że mamy do czynienia z osiadłymi właścicielami części wsi. Wtedy wypisy mogą dotyczyć wielu członków jednej rodziny pochodzącej od wspólnego praprzodka.
Poniższa pomoc, może posłużyć do poszukiwań wszelkiego rodzaju akt metrykalnych, też dla różnych wyznań. Poszukiwania w szczególnych przypadkach nie należą do rzadkości. Wiadomo, że związki, w których zachodzi „usynowienie” dziecka, są trudne w poszukiwaniach. Stosując poniższy algorytm istnieje szansa na odszukanie zapisu aktu urodzenia. Trzeba pamiętać o tym, aby znane nam było minimum danych osobowych służących ustaleniu tożsamości. Podejrzenia wykluczamy!
- Jeżeli znane jest imię i nazwisko (nie jest konieczne), miejsce urodzenia oraz imiona rodziców to w przybliżeniu trzeba określić datę urodzenia (+/-7 lat);
- Trzeba poszukiwać akt urodzenia wszystkich możliwych dzieci, o znanym Ci imieniu, w wymienionej miejscowości, należącej do danej parafii. Imię jednego z rodziców musi być zgodne. Nazwisko wcale nie musi być znane! lub zgodne;
- Dla potwierdzenia, trzeba poszukiwać aktu małżeństwa rodziców o znanych tobie imionach, co najmniej jedno z małżonków winno nosić znane ci nazwisko!
- Jeżeli nie ma aktu małżeństwa, to poszukaj aktu ślubu w pobliskich parafiach.
- Jeżeli nie ma aktu małżeństwa, to szukaj w aktach innych wyznań, rozpoczynając powyższy algorytm od p.2;
WNIOSKI:
Hipotezy dotyczące badań szczególnych przypadków mogą być najprzeróżniejsze. Gdy znamy nazwisko i imiona rodziców to badania są dużo łatwiejsze. Trzeba zawsze badać dane akta parafii całościowo tzn. notować wszystkie urodzenia dzieci o znanym imieniu, w znanej miejscowości, (chyba że szukamy w ogóle jakiegokolwiek śladu znanej nam rodziny), rodzice nie muszą się zgadzać co do imienia i nazwiska, ważne by przynajmniej jedno z nich miało zgodne imię lub nazwisko. Oczywiście w takich przypadkach dobrze jest, gdy poszukiwania rozszerzymy o wyszukanie aktu ślubu lub aktów braci i sióstr. W przypadkach zmiany nazwiska, w indeksach można natrafić na podwójne wpisy numerów akt lub podwójne akty, lub w następnych aktach natrafimy na zbieżność imion i nazwisk. Niestety, w przypadku popularnych nazwisk, tego typu badanie jest bardzo pracochłonne.
PRZYKŁAD - Znane są dane (np. z aktu ślubu):
- Imię dziecka (pana młodego, zmarłego): Hipolit;
- Rodzice: Jan i Jadwiga Kowalczykowie;
- Miejsce ur.: Siennica;
- Rok ur.: ok. 1823;
SZUKAMY:
Wszystkie dzieci o imieniu Hipolit, ur. w Siennicy, w przybliżonych latach 1815 – 1830 oraz:
- syn Jana Kowalczyka i Jadwigi NN (zwykły, tradycyjny przypadek);
- syn Jana NN. i Jadwigi Kowalczyk (zwykły, ale rzadki przypadek);
- syn Jadwigi NN. ojca nieznanego (dość częsty przypadek) - w tym przypadku powinniśmy szukać aktu ślubu, który powinien być spisany po (?) dacie aktu urodzenia i zawierać następujące dane:
- Związek małżeński zawarty między Janem Kowalczykiem a Jadwigą NN. – w takim przypadku ojciec dziecka niejako przyznaje się do niego (jest to przypadek dość częsty, zachodzący w różnych warstwach społecznych, często wynikający nie ze złej woli, lecz z wyższej konieczności np. nagłego powołania do słuzby wojskowej zaręczonego, nagłej choroby i in.).
- Związek małżeński zawarty między Janem Kowalczykiem a Jadwigą NN. – mąż przyjmuje dziecko nieślubne przyszłej żony lub prawne dziecko wdowy, niejako usynowia je. Prawnie nazwisko męża staje się nazwiskiem dziecka.
- Związek małżeński zawarty między Janem Kowalczykiem i Jadwigą Kowalczyk, wdową lub panną z dzieckiem.
- [...]
PODSUMOWANIE: (kolejność punktów dowolna)
- Hipolit Banasiak, ur. w 1822r. w Siennicy, syn Jadwigi Banasiak l.21 i ojca nieznanego (taki zapis odnajdujemy w aktach)
- W 1823r. odnajdujemy akt ślubu: Jan Kowalczyk i Jadwiga Banasiak l.22 z Siennicy. (1 dowód)
- W następnych latach - akty ur. dzieci Jana Kowalczyka i Jadwigi Banasiak. (nie ma innego dziecka tych rodziców o imieniu Hipolit!)
- Około 20 lat później (jeżeli mamy szczęście) natrafimy na akt ślubu: Hipolit Kowalczyk syn Jana i Jadwigi Banasiak l.21 - (2) ten akt to potwierdzenie naszej hipotezy szczególnego przypadku!
NA ZAKOŃCZENIE jeszcze jeden przykład do rozważenia (autentyczny z Kujaw - Kościelnawieś 9/1830):
Akt ślubu: Antoni Michalski, młodzian lat 20, na pokomornem w Szalonkach z Marianną Sobierajówną vel Bagniewską, lat 20, córką Jadwigi Bagniewskiej ojca niewiadomego. Urzędnik stanu cywilnego wpisał imię i nazwisko: Marianna Sobierajówna czyli byłby to rodzaj "kary" dla panny, która urodziła nieślubne dziecko? A same nazwisko Sobierajówna czyli Sobieraj to może rodzaj przezwiska, oznaczający, że panna "ta, która sama sobie radzi"?
Wykres powinowactwa
Księgi parafialne i urzędów stanu cywilnego
Obowiązek prowadzenia ksiąg metrykalnych na ziemiach polskich został wprowadzony w drugiej połowie XVI w. Władze kościelne nakazały spisywanie ochrzczonych, bierzmowanych, zaślubionych i przyjmujących komunię na Wielkanoc. Nieco później nakazano rejestrowanie zmarłych. W XVIII w. zalecono prowadzenie oddzielnych ksiąg chrztów, ślubów i pogrzebów. Wpisy prowadzone były łącznie dla wszystkich miejscowości należących do parafii, w księgach bez podziału na rubryki.
W wyniku rozbiorów archidiecezja lwowska i diecezja przemyska znalazły się w Cesarstwie Austriackim, a diecezja łucka (łucko-żytomierska, obejmująca gubernię kijowską i wołyńską) w Cesarstwie Rosyjskim.
W Cesarstwie Austriackim księgi metrykalne zostały uznane za akta stanu cywilnego uzyskały wiec rangę oficjalnego dokumentu. Prowadzone były w języku łacińskim. W dużych parafiach dla każdej miejscowości prowadzono oddzielną księgę, w małych parafiach jedną, ale wpisy z poszczególnych miejscowości miały być wyraźnie oddzielone.
Księgi starsze prowadzone były w formie opisowej, bez rubryk (np. duchowny pisał: "Dnia piątego maja tysiąc osiemset sześćdziesiątego roku zjawił się u mnie Jan Makowski i okazał nam dziecię płci męskiej...").
Później księgi były rubrykowane, z czasem pojawiły się drukowane formularze. Zmienił się też ich charakter. Dotychczasowe księgi chrztów i pogrzebów zastąpiły księgi urodzeń i zgonów. Daty tych wydarzeń podawano przed datami posług religijnych (chrztu i pogrzebu).
W wieku XIX i XX obok łaciny występuje w księgach język polski (z reguły od 1826r., ale sporo jest polskich ksiąg od 1808r.), a od 1869r. język ruski.
Liber natorum (baptisatorum) - księga urodzonych [zobacz]
W księdze takiej znajdują się następujące rubryki:
- W lewym górnym rogu strony wpisany jest rok z którego księga pochodzi
- Numerus - numer pozycji w księdze (nie zawsze wpisy były numerowane)
- Mensis/Natus/Baptisatus - Miesiąc/urodzony/ochrzczony (w tej rubryce podane są daty urodzenia i chrztu)
- Numerus domus - numer domu (w miastach podawano nazwę ulicy i nr domu)
- Nomen - imię (jeśli są dwa imiona, to często z dopiskiem binomini /dwojga imion/)
- Religio/Catholica/Aut Alia - religia/katolicka/albo inna (na ogół we właściwej rubryce stawiano ukośną kreskę)
- Sexus/ Puer/Puella - płeć/chłopiec/dziewczynka (we właściwej rubryce stawiano ukośną kreskę)
- Thori/Legitimi/Illegitimi - pochodzenie/legalne/nielegalne (we właściwej rubryce stawiano kreskę lub określano słownie)
- Parentes/Nomen/Conditio - rodzice/ imię/status (imiona i nazwiska rodziców i ich zatrudnienie)
- Patrini/Nomen/Conditio - rodzice chrzestni/imię/status (imiona i nazwiska chrzestnych i ich zatrudnienie)
- Pod wpisem (bez oddzielnych rubryk)
- Baptizavit - ochrzcił (imię i nazwisko księdza, jego urząd)
- Obstetrix - akuszerka (imię i nazwisko kobiety przyjmującej poród)
Liber Copulatorum - księga zaślubionych [zobacz]
W księdze takiej znajdują się następujące rubryki:
- W lewym górnym rogu strony wpisany jest rok z którego księga pochodzi
- Numerus - numer pozycji w księdze (nie zawsze wpisy były numerowane)
- Mensis - miesiąc (data zawarcia ślubu)
- Sponsus - Narzeczony
- Numerus domus - numer domu (narzeczonego, niekiedy i narzeczonej)
- Nomen - imię (imię i nazwisko narzeczonego, jego zatrudnienie, rodzice)
- Religio/Catholica/ Aut Alia - religia/katolicka/albo inna
- Aetas - wiek (podawany w latach lub data urodzenia)
- Caelebs - nieżonaty /kawaler/ (we właściwej rubryce stawiano kreskę)
- Viduus - wdowiec (we właściwej rubryce stawiano kreskę)
- Sponsa - Narzeczona
- Caelebs - niezamężna /panna/
- Vidua - wdowa
- Testes/Nomen/Conditio - świadkowie/imię/status (imiona i nazwiska świadków ślubu i ich zatrudnienie)
Pod aktem adnotacja kto udzielił ślubu (zapisywano tam również terminy zapowiedzi a w przypadku niepełnoletnich informacje o zgodzie rodziców na zawarcie związku małżeńskiego)
Liber Mortuorum - księga zgonów [zobacz]
- Numerus - numer pozycji w księdze (nie zawsze wpisy były numerowane)
- Dies Mortis/mensis - dzień śmierci/miesiąc (w tej rubryce data zgonu)
- Numerus domus - numer domu
- Nomen Mortui - imię zmarłego (imię i nazwisko zmarłej osoby, jej zatrudnienie, stan cywilny)
- Religio/Catholica/Aut Alia lub Annus - wiek
- Sexus/Masculinus/Feminina - płeć /męska/żeńska
- Dies Vitae lub Annus - dni życia (wiek zmarłego)
- Morbus et Qualitas Morbus - choroba /przyczyna zgonu/
Przyjęte określenia i wyrażenia w języku łacińskim
Warto wiedzieć, że niektóre słowa łacińskie zapisywano skrótem np.
Dotyczy to również łacińskich nazw miesięcy. Są to:
- Januarius/Jan. (styczeń),
- Februarius/Feb. (luty),
- Martius/Mart. (marzec),
- Aprilis/Apr. (kwiecień),
- Maius/Mai (maj),
- Junius/Jun. (czerwiec),
- Julius/Juli. (lipiec),
- Augustus/Aug. (sierpień).
Te nazwy skracano zwykle do 3-4 początkowych liter. Począwszy od września skróty mają takie zapisy:
- 7-bris September (wrzesień);
- 8-bris October (październik);
- 9-bris November (listopad);
- 10-bris lub X-bris December (grudzień).
Najczęściej spotykane w księgach określenia łacińskie to:
- adolescens - młodzieniec,
- ambo - obaj,
- baptizatio - chrzest,
- baptizatus - ochrzczony,
- circiter - blisko, około,
- conjugalis - małżeński,
- conjugatis - żonaty/zamężna,
- conjuges - małżonkowie,
- copulatio - zaślubiny,
- defunctus/denatus - zmarły,
- famatus - pochodzący z miasta, mieszczanin,
- filius - syn,
- filia - córka,
- frater - brat,
- gemini - bliźnięta,
- honestus - poczciwy
- illegitimus - nieślubny,
- infans - dziecko,
- juvenis - kawaler,
- laboriosus - pracowity, utrudzony,
- liberi - dzieci,
- marita - żona,
- maritus - mąż,
- mater - matka,
- materna - matka chrzestna,
- matrimonialis - małżeński,
- matrimonium - małżeństwo/ślub,
- mensis - miesiąc,
- mortuus - zmarły,
- natus - urodzony,
- nobiles - szlachcic,
- obyt - zmarły,
- orphanus - sierota bez ojca,
- parentes - rodzice,
- pater - ojciec,
- patrini - rodzice chrzestni,
- pupillus - sierota bez matki,
- quondam - zmarły/niegdyś,
- relicta - wdowa, relictus - wdowiec,
- secundo voto - powtórnie zamężna/żonaty,
- sepultura - pogrzeb,
- sepultus - pogrzebany/pochowany,
- soror - siostra,
- sponsa - narzeczona,
- sponsus - narzeczony,
- sponsor fidei - ojciec chrzestny,
- testis - świadek,
- uterque - każdy z dwóch, oboje,
- uxor - żona,
- uxoratus - żonaty,
- vidua - wdowa,
- viduus - wdowiec,
- virgo - dziewica/panna.
Inne określenia i wyrażenia to: niegda - nieżyjący/niegdyś, onegdaj - przedwczoraj, semi duorum - półtora roku, dierum 6 -6 dni, mensium 6 - 6 miesięcy, hebdomadorum, (hebdo) 6 - 6 tygodni (niedziel), munitus,-a sakramentes - zaopatrzony, -a w sakramenty.
W dokumentach pisanych w języku ruskim należy zwracać uwagę na datę. Na ogół podawane są dwie daty tj. wg kalendarza juliańskiego (ruskiego) i gregoriańskiego (to ta właściwa) różniące się o 12 dni i tak: 10 kwiecień wg juliańskiego to 22 kwiecień wg gregoriańskiego (naszego), 25 październik jul. to 7 listopad greg. (naszego) Ponadto przy datach należy zwracać uwagę na fakt, że na początku dokumentu jest podawana data jego sporządzenia natomiast w treści aktu jest zwykle podawana faktyczna data urodzin czy śmierci poprzez stwierdzenie, że wczoraj czy onegdaj (przedwczoraj) itp. zmarł czy urodził się wymieniony parafianin.
Jak szukać pochodzenia?
- Nazwisko jest mało istotnym szczegółem dla ustalenia pochodzenia szlacheckiego - zobacz etymologia [>>>]
- Wieś pochodzenia (np. urodzenia) jest istotnym warunkiem gdyż wiele nazwisk szlacheckich jest odmiejscowych (szczególnie dla XV-XVIIw.);
- Kolejnym krokiem jest ustalenie, czy szukane nazwisko występuje w spisach elektorów królów (XVII-XVIIIw.) - dzisiaj jest to wg. mnie najistotniejsze źródło pochodzenia i przynależności szlacheckiej (szczególnie na Mazowszu). Można sprawdzić wypisy elektorów np. w Herbarzach Bonieckiego i Uruskiego;
- Jeżeli w w/w źródłach odnajdzemy nazwisko, należy spisać, z jakich ziem pochodzili elektorowie. Każda ziemia była zobowiązana do wybrania kilku przedstawicieli z okolicznej szlachty. Źródło poszukiwań jak w p.3
- Teraz należy porównać ziemię, z której wywodzili się elektorowie i nazwy wsi szlacheckich z których wiemy, że pochodziła nasza rodzina. Źródło: Zynberg "Skorowidz KP" z 1875r. lub "Słownik Geograficzny KP", naogół jest podany status danej wsi (szlachecka, folw., włościańska);
- Jeżeli w obszarze znalezionej ziemi występuje wieś szlachecka i nazwa jej jest zbliżona do nazwiska (szczególnie dla wieku XVI-XVII) to można przyjąć niemal w 100%, że rodzina tam zamieszkująca była i jest pochodzenia szlacheckiego i pieczętowała się wymienionym, przy wypisie elektorów, herbem;
- Naogół w Herbarzach są podane szczegółowe opisy rodzin elektorów, niekiedy pełnili oni różne funkcje urzędnicze czy wojskowe;
- Warto przejrzeć Czajkowskiego "Regestr diecezjów...", wymieniono w nim właścicieli ziemskich z końca XVIIIw.
- Warto przejrzeć akta parafialne i USC danej gminy. W nich często znajdziemy potwierdzenie pochodzenia np. przez dodanie przed nazwiskiem wymienionego w aktach słowa nobiles i in.... i to powinno nam wystarczyć! Bardziej zaawansowane analizowanie akt i dokumentów wiąże się naogół ze znajomością łaciny i umiejętnością czytania starych woluminów...
Życzę owocnych poszukiwań
